آشنایی با مته مرغک | معرفی، کاربرد و نحوه استفاده

در فرآیندهای تراشکاری و سوراخ‌کاری دقیق، ابزارهای مختلفی برای علامت‌گذاری و آماده‌سازی قطعه‌کار استفاده می‌شوند که مته مرغک یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. این ابزار با طراحی خاص خود، امکان ایجاد سوراخ‌های اولیه کوچک و مخروطی را فراهم می‌کند تا مته اصلی در محل درست وارد شود و از لغزش یا انحراف جلوگیری شود. آشنایی با انواع مته مرغک، جنس، نحوه استفاده و نکات نگهداری آن برای صنعتگران، تراشکاران و علاقمندان به کارگاه‌های صنعتی ضروری است.

در این مقاله، به بررسی کامل مته مرغک پرداخته شده است؛ از ساختار و اجزا، کاربردها، اندازه‌ها و استانداردها، تا نحوه استفاده صحیح، نگهداری و انتخاب بهترین برند. هدف این است که با ارائه راهنمای جامع، هم افراد حرفه‌ای و هم تازه‌کاران بتوانند از مته مرغک به‌صورت دقیق و ایمن استفاده کنند و بهترین نتیجه را در پروژه‌های خود به دست آورند.

انواع مته مرغک

مته مرغک از نظر طراحی و کاربرد در چند مدل مختلف تولید می‌شود تا نیازهای متفاوت در عملیات سوراخ‌کاری و تراشکاری را پوشش دهد. انتخاب نوع مناسب مته مرغک باعث افزایش دقت، کاهش خطا و جلوگیری از لب‌پریدگی در لبه‌ی سوراخ می‌شود. در ادامه، رایج‌ترین انواع مته مرغک معرفی شده است:

• مته مرغک نوع A (بدون خزینه محافظ) با زاویه مخروط ۶۰ درجه:
  پرکاربردترین نوع مته مرغک است که برای ایجاد سوراخ مرکزی دقیق در آغاز عملیات سوراخ‌کاری یا تراشکاری فلزات استفاده می‌شود.

• مته مرغک نوع B (دارای خزینه محافظ) با زاویه مخروط ۶۰ درجه و زاویه خزینه ۱۲۰ درجه:
  این نوع مته مرغک علاوه بر ایجاد سوراخ اولیه، پخی با زاویه ۱۲۰ درجه ایجاد می‌کند تا از لبه‌ی سوراخ در برابر آسیب و لب‌پریدگی محافظت شود.

• مته مرغک نوع R (دارای قوس):
  این مدل برای قطعاتی با سطح منحنی یا انحراف‌دار طراحی شده و دقت بالایی در تنظیم مرکز سوراخ فراهم می‌کند. مته مرغک نوع R معمولاً در سوراخ‌کاری دقیق قطعات صنعتی یا قالب‌سازی کاربرد دارد.

جنس بدنه مته مرغک

انتخاب جنس مناسب برای مته مرغک در عملکرد، دوام و دقت سوراخ‌کاری تأثیر مستقیم دارد. هر نوع مته بر اساس جنس ساخت خود، برای قطعاتی با سختی متفاوت طراحی می‌شود. در ادامه سه نوع پرکاربرد مته مرغک از نظر جنس معرفی شده است:

• مته مرغک HSS (فولاد تندبُر):
  از فولاد تندبُر ساخته شده و برای سوراخ‌کاری قطعاتی با جنس نسبتاً نرم یا متوسط مناسب است. این نوع مته مقاومت خوبی در برابر حرارت دارد و گزینه‌ای اقتصادی برای کارهای عمومی محسوب می‌شود.

• مته مرغک کبالت‌دار (HSS-Co):
  درصد کمی کبالت در ترکیب این نوع مته به کار رفته که باعث افزایش مقاومت حرارتی آن می‌شود. هنگام سوراخ‌کاری فلزات سخت مانند استیل یا فولاد آلیاژی، از سوختن و تغییر رنگ مته جلوگیری می‌کند.

• مته مرغک کاربایددار (Carbide):
  سخت‌ترین نوع مته مرغک بوده و برای سوراخ‌کاری قطعات بسیار سخت یا مقاوم به حرارت استفاده می‌شود. مته‌های کاربایددار دقت بالا، برش سریع و طول عمر طولانی دارند و برای صنایع سنگین انتخاب ایده‌آلی هستند.

اجزا و ساختار مته مرغک

ساختار مته مرغک به گونه‌ای طراحی شده که دقت بالا، تمرکز نیرو در نقطه مرکزی و هدایت دقیق ابزار در سوراخ‌کاری را فراهم کند. این مته معمولاً از چند بخش اصلی تشکیل شده است که هر کدام نقش ویژه‌ای در عملکرد صحیح آن دارند.

اجزای اصلی مته مرغک عبارت‌اند از:

1. بدنه: بخش اصلی مته که بین ساق و نوک قرار دارد و وظیفه انتقال نیرو و تثبیت جهت چرخش را بر عهده دارد.

2. نوک مخروطی: قسمت تیز و مرکزی مته است که در تماس مستقیم با قطعه کار قرار می‌گیرد. زاویه استاندارد این قسمت معمولاً ۶۰ درجه است و مرکز سوراخ را با دقت بالا مشخص می‌کند.

3. لبه‌های برنده: این لبه‌ها در اطراف نوک مخروطی قرار دارند و عمل براده‌برداری و نفوذ در سطح قطعه را انجام می‌دهند.

4. شیار خروج براده: مسیر مارپیچی کوچکی است که براده‌ها را از محل سوراخ‌کاری خارج می‌کند و مانع از داغ شدن بیش از حد مته می‌شود.

5. خزینه محافظ: در برخی مدل‌ها (به‌ویژه نوع B)، در قسمت ابتدایی مته یک خزینه با زاویه ۱۲۰ درجه وجود دارد که از آسیب دیدن لبه‌های سوراخ جلوگیری می‌کند.

6. ساق مته: بخش انتهایی مته که در سه‌نظام دستگاه تراش یا دریل قرار می‌گیرد و انتقال نیرو از دستگاه به ابزار را انجام می‌دهد.

کاربردهای مته مرغک

در فرآیندهای تراشکاری و سوراخ‌کاری دقیق، استفاده از مته مرغک نقش بسیار مهمی در جلوگیری از خطا و انحراف دارد. این ابزار با طراحی دو سر و نوک مخروطی خود، باعث می‌شود مرکز قطعه‌کار به‌درستی مشخص شود و عملیات بعدی با دقت بالا انجام گیرد. عملکرد صحیح آن نه‌تنها کیفیت سوراخ‌کاری را افزایش می‌دهد، بلکه از لنگی قطعه در زمان چرخش نیز جلوگیری می‌کند.

1. ایجاد سوراخ راهنما در مرکز قطعه‌کار برای شروع دقیق عملیات سوراخ‌کاری.

2. جلوگیری از لغزش یا انحراف مته اصلی هنگام نفوذ به سطح قطعه.

3. ایجاد نقطه اتکای مرغک دستگاه تراش برای قطعات بلند یا سنگین.

4. افزایش دقت در هم‌مرکزی و کیفیت سطح نهایی در حین تراشکاری.

5. کاربرد در قطعات فلزی مختلف از فولاد و چدن تا آلومینیوم، با انتخاب مته مرغک مناسب از نظر جنس (HSS، کبالت‌دار یا کاربایدی).

6. افزایش عمر مته اصلی با جلوگیری از انحراف در شروع کار.

7. استفاده در تولید قطعات دقیق صنعتی، شفت‌ها و محورهای چرخان.

اندازه‌ها و استانداردهای مته مرغک

مته مرغک‌ها دارای ابعاد و قطرهای مختلف هستند که قطر مهم‌ترین معیار برای انتخاب مناسب است. نوع مته، زاویه نوک و جنس آن از دیگر عوامل تعیین‌کننده عملکرد هستند. طول و قطر مته در محدوده استاندارد قابل تغییر است و جنس معمولی از فولاد تندبر (HSS) و در مدل‌های مقاوم‌تر از کبالت یا کارباید ساخته می‌شود.

نحوه استفاده صحیح از مته مرغک

برای استفاده صحیح و بهینه از مته مرغک، رعایت مراحل دقیق کار اهمیت زیادی دارد. انتخاب مته مناسب، آماده‌سازی قطعه‌کار و تنظیم صحیح دستگاه، دقت سوراخ‌کاری و طول عمر ابزار را افزایش می‌دهد. در ادامه، مراحل اصلی استفاده از مته مرغک به صورت گام‌به‌گام آورده شده است.

1. قطر قطعه‌کار را با کولیس اندازه‌گیری کرده و مته مناسب را انتخاب کنید.

2. پیش از شروع، سلامت نوک مته را بررسی کرده و از مته‌های لب‌پریده یا ترک‌خورده استفاده نکنید.

3. قطعه‌کار را در سه‌نظام محکم کنید و در صورت نیاز سطح آن را تراشکاری کنید تا هم‌محور باشد.

4. مته را در سه‌نظام نصب کرده و گلویی آن را ۳ تا ۵ میلی‌متر بیرون بیاورید.

5. سرعت چرخش دستگاه را با توجه به جنس قطعه و قطر مته تنظیم کنید.

6. نوک مته را آرام به سطح قطعه نزدیک کرده و با فشار مناسب سوراخ‌کاری را انجام دهید.

7. رعایت این نکات باعث افزایش دقت سوراخ‌کاری، جلوگیری از لغزش و شکستگی مته و افزایش عمر ابزار می‌شود.

خطاها و مشکلات رایج در استفاده

در فرآیند سوراخکاری با مته مرغک، خطاهایی مانند شکستن نوک مته، لغزش هنگام شروع سوراخکاری و عمق نامناسب سوراخ از مشکلات رایج محسوب می‌شوند. شکستن نوک معمولاً به دلیل سرعت بیش از حد یا فشار زیاد رخ می‌دهد؛ برای پیشگیری باید از سرعت مناسب و خنک‌کاری مرتب استفاده کرد.

گاهی لغزش مته روی سطح کار باعث انحراف از مرکز و کاهش دقت می‌شود. این مشکل معمولاً به دلیل صیقلی بودن سطح یا نبود نقطه راهنما ایجاد می‌شود؛ برای جلوگیری، سطح قطعه باید قبل از شروع با علامت‌گذاری یا سنبه‌کاری آماده شود.

همچنین عمق نامناسب سوراخ یا زاویه نادرست مته می‌تواند قطعه را در مراحل بعدی تراش تراز نکند. استفاده از ابزار اندازه‌گیری دقیق و بررسی زاویه نوک مته باعث افزایش دقت، طول عمر ابزار و کیفیت نهایی قطعه می‌شود.

نکات نگهداری، تیزکاری و افزایش عمر

برای افزایش طول عمر و دقت مته مرغک، پس از هر استفاده باید تمیز شود و تراشه‌ها از نوک پاک شوند. نگهداری در محیط خشک و محافظت از نوک در برابر ضربه نیز اهمیت زیادی دارد. تیزکاری منظم نوک راهنما و بخش مخروطی پشت آن با سنگ تیزکن یا دستگاه استاندارد باعث حفظ زاویه و دقت سوراخ‌کاری می‌شود.

استفاده از روغن برش مناسب و سرعت چرخش استاندارد نیز حرارت و اصطکاک را کاهش می‌دهد و عمر مته را افزایش می‌دهد، ضمن اینکه کیفیت سوراخ‌کاری و هم‌مرکزی قطعه حفظ می‌شود.

راهنمای انتخاب بهترین مته مرغک

انتخاب مته مرغک مناسب تنها به برند یا جنس ابزار محدود نمی‌شود؛ بلکه ترکیبی از جنس قطعه‌کار، نوع عملیات سوراخ‌کاری و کیفیت ساخت مته تعیین‌کننده دقت و عمر ابزار است.

استفاده از مته نامناسب می‌تواند باعث لغزش، انحراف سوراخ و کاهش طول عمر ابزار شود. با بررسی دقیق این فاکتورها، می‌توان مته‌ای انتخاب کرد که هم دقت بالایی داشته باشد و هم در طولانی‌مدت عملکرد پایدار ارائه دهد.

آیا تاکنون در پروژه‌های خود از مته مرغک استفاده کرده‌اید؟ تجربه و دیدگاه خود را در این زمینه با سایر مخاطبان پارتینه به اشتراک بگذارید.